TÜFEK, MİKROP VE ÇELİK – Jared Diamond

Tüfek, Mikrop ve Çelik

“Gazeteciler yazarlardan koca bir kitabı bir tek cümleyle özetlemesini isterler her zaman. İşte bu kitap için o cümle şu: “Tarih farklı halklar için farklı yönde gelişti ama bu çevresel farklardan dolayı böyle oldu, o halkların biyolojik farklılıklarından dolayı değil.”

Tüfek, Mikrop ve Çelik,  1998’de kurgusal olmayan genel eser dalında Pulitzer Ödülü ve En İyi Bilim Kitabı dalında Aventis ödülü kazanmış, Jared Diomand’ın otuz yıllık bilimsel araştırmalarından oluşan kitaptır. Temmuz 2005’te National Geographic Society tarafından kitaba bağlı kalarak çekilen bir belgesel de yapılmıştır. Belgeseli izlemenin yeterli olacağını düşünenler yanılır.

Tüfek Mikrop ve Çelik kitabı, insanlık tarihinin gelişiminde en etkili rollere sahip olan bu üçlü kavramı, Jared Diamond ’un araştırmalarıyla kayıtlara geçiriyor. Sapiens ve Homodeus gibi tarihine bilimsel verilerle göz atmak istediğinizde, bir başucu kitabı olarak elinizde bulundurmalısınız.

Zaman Makinası

Jared Diamond, Tüfek Mikrop ve Çelik kitabının giriş bölümünden itibaren sizi uzun bir yolculuğa hazırlıyor:

“Varsayalım ki bir zaman makinesi bir arkeoloğu geçmişe götürdü. Acaba o arkeolog, dünyanın o zamanki durumuna bakarak, çeşitli kıtalardaki hangi insan topluluklarının tüfekleri, mikropları ve çeliği daha önce, hangilerinin daha sonra geliştireceğini tahmin edebilir miydi?”

Tüfek Mikrop ve Çelik

Yukarıdaki alıntıdan da anlayacağınız gibi, antik çağlardan günümüze kadar uzanan yolculukta insanlık tarihinin ve evriminin karanlık noktalarını aydınlatmaya çalışıyor.

Jared & Yali

Jared Diamond, Yeni Gineli yerel bir siyasi filozof olan Yali’nin bir sorusu üzerine, kitabını yazmaya karar verdiği aşamayı giriş bölümünde açıklıyor. Yeni Gineliler beyazların gelişiyle birlikte öğrendikleri balta, kibrit, giyim kuşam, şemsiye, meşrubat gibi tüm malların tamamına  “kargo” adını veriyorlar. Yali’nin Jared’i bu kitabı yazmasına teşvik eden merakı ise bu konuyla ilgili basit bir soru:

“Neden siz beyazların bu kadar çok kargosu var, bunları yeni Gine’ye neden getirdiniz ve biz siyahların kargosu neden bu kadar az?”

Yali

Jared Diamond bize basit gelen bu sorunun cevabını 30 yılını verdiği araştırmalarıyla 610 sayfaya sığdırmış. İnsanlığın bu uzun yolculuğunu okurken öğrendikleriniz sizi çok şaşırtacak. Jared Diamond ’un aşağıdaki hikâyesi bu örneklerden biri:

QWERTY Klavye

“Bu kitap, belki de şimdiye kadar okuduğunuz basılı başka pek çok kitap gibi, QWERTY klavyeyle yazıldı, yani en üst sırada, en soldan itibaren altı harfin adıyla anılan klavyeyle.

Şimdi belki inanmayacaksınız ama bu klavye 1873 te bir karşı-mühendislik tasarımıydı: Daktilo kullananları olabildiğince ağır yazmaya zorlamak için olmadık hilelere başvurulmuş, en çok kullanılan harfler klavyenin her sırasına dağıtılmış, (sağ elini kullanan insanları zayıf ellerini kullanmak zorunda bırakacak şekilde) harfler solda toplanmıştı.

Göründüğü kadarıyla verimliliğe aykırı olan bütün bu özelliklerin gerisinde yatan neden, 1873’te daktilo kullanıcılarının yan yana iki tuşa art arda hızla bastığında harflerin birbirine karışmasıydı, bu yüzden üreticiler daktilo yazanları yavaşlatmak zorundaydı.

Daktilolardaki gelişmeler bu karışma sorununu ortadan kaldırınca 1932’de daha verimli olacak şekilde düzenlenmiş klavyelerle yapılan denemeler yazı yazma hızımızın iki katına çıkacağını ve harcanacak çabanın % 95 azalacağını gösterdi.

 Ama artık QWERTY klavyeler siperlere yerleşmişti. QWERTY klavyeyle yazan yüz binlerce daktilocunun, daktilo öğretmeninin, daktilo ve bilgisayar satıcısının, üreticisinin kazanılmış hakları, 60 yılı aşkın bir süredir klavyeleri etkili hale getirme yönündeki bütün girişimlerle çatışıyor.”

Bir özetin mümkün olmadığı kitaplar vardır. Tüfek, Çelik ve Mikrop da onlardan biri.

Bol miktarda alıntı ve arka kapak yazısını bırakıyorum.

Keyifli okumalar.

Tüfek, Mikrop ve Çelik ALINTILARI

“Çağrılanlar çok ama seçilenler azdır.”

“Koşullar değişir, geçmişteki üstünlük gelecekteki üstünlüğün güvencesi değildir.”

“Çağdaş dünyadaki eşitsizliklerin kökeni ta tarihöncesine dayanıyor.”

“Anlamak çoğu kez sonuçları tekrarlamak ya da ebedileştirmek amacına değil, o sonuçları değiştirmeye çalışma amacına hizmet eder…”

“.çağdaş dünyadaki eşitsizliklerle ilgili sorumuzu şöyle sorabiliriz: insanlar neden farklı kıtalarda farklı hızda gelişti?”

“Çağdaş dünyayı fetihler, salgın hastalıklar ve soykırımlar yoluyla biçimleyen şey eşit olmayan halklar arasındaki karşılıklı ilişkilerin tarihidir.”

“Mısır’ın Nil Vadisi Bereketli Hilal in Dicle ve Fırat

vadilerine doğal çevre olarak çok benzer. Bu yüzden de o iki

vadide başarılı olan paket Nil Vadisi’nde de başarılı oldu ve o

görkemli yerel Mısır uygarlığının doğmasına yol açtı.

Sfenksleri ve piramitleri aslında Mısır kökenli değil Bereketli

Hilal kökenli ürünleri yiyen insanlar yaptılar”

“Eski savaşların galipleri her zaman en iyi komutanlara ve silahlara sahip olan ordular değil, çoğu kez yalnızca düşmanlarına bulaştıracak en berbat mikropları taşıyanlardı.”

 “Yüksek rütbeli şeflerin karşısında basit halktan olanlar yere kapanmak zorundaydı. Şef soylarının hiçbir üyesi için ve bürokratlarla, bazı zanaat erbabı ustalar için yiyecek üretme zorunluluğu yoktu…”

“ister bir şeflik olsun, ister bir devlet, herhangi bir sınıflı toplum için insan şunu sormalıdır: Halk kendi çileli emeğinin ürünlerinin hırsızkratlara aktarılmasına niçin göz yumuyor?”

“Bu günlerde Ortadoğu’daki Müslüman toplumlar göreceli olarak tutucu, teknolojide ön saflarda yer almıyorlar. Ama ortaçağda aynı bölgedeki Müslümanlar teknoloji bakımından ileriydiler, yeniliklere açıktılar. Çağdaş Avrupa’dakinden daha yüksek okuryazarlık oranına ulaşmışlardı;

 Eski Yunan uygarlığının mirasını öylesine özümlemişlerdi ki bugün biz Eski Yunan’a ait kitapların çoğunu Arapça kopyaları aracılığıyla tanıyoruz; yel değirmenlerini, trigonometriyi, üç köşeli yelkenleri geliştirdiler ya da icat ettiler; metal sanayiinde, mekanik mühendislikte, kimya mühendisliğinde, sulama yöntemlerinde önemli adımların atılmasına öncülük ettiler; Çin’den barutu ve kâğıdı alıp Avrupa’ya aktardılar.

Ortaçağda teknoloji akışının yönü bugünkü gibi Avrupa’dan İslam âlemine doğru değil, büyük oranda İslam âleminden Avrupa’ya doğruydu.”

“Avrupalıların tüfekleri ve kılıçlarıyla savaş alanlarında ölen Amerikan yerlilerinden çok daha fazlası Avrasya mikropları yüzünden yataklarında öldüler.”

“Ayrıntılarıyla araştırıp ortaya çıkarabildiğimiz bağımsız icat olarak tarihin en eski yazı sistemi, Sümer çiviyazısıdır.”

“Eski Sümer kralları ve rahipleri yazının uzman

yazıcılar tarafından vergi borcu olarak koyunların kayıtlarının

tutulması için kullanılmasını istiyordu, yoksa kitlelerin şiirler

yazmasını, kumpaslar kurmasını değil, insanbilimci Claude

Levi-Strauss un dediği gibi, eski zamanlarda yazının en

önemli işlevi “öteki insanları köle etmeyi kolaylaştırmaktı”

“Dünyadaki 6000 dilden 1000 tanesi Yeni Gine’de yaşar.”

“Genetik araştırmalar, modern Türklerin genlerinin üçte birinin Orta Asya’dan gelen süvarilerden olduğunu gösteriyor; ama hala üçte ikisi Anadolu’nun yerlisi olan Hint-Avrupa kökenli…

Böylece, siz Türkler de, dünyanın geri kalanı gibi, bir mozaiksiniz.”

“Moğolların aksine siz Türkler hiçbir zaman yerinizden edilmediniz, Türkiye’ye hükmettiniz ve diliniz Rusça veya İngilizce gibi bir Hint-Avrupa diline dönüşmeyip muhteşem bir dil olan Türkçe olarak kaldı.”

“insanların kendi doğal çevrelerindeki yaban bitki ve hayvanlarla ilgili neler bildiklerini inceleyen ve etnobiyoloji denen koca bir bilim dalı var.”

“Hindistan bugün dünyadaki nohut üretiminin % 80’ini yapmaktadır. Bu yüzden insanın yanılıp nohutun Hindistan’da evcilleştirilmiş olacağını sanması işten bile değildir. Oysa nohutun yaban atası yalnızca Türkiye’nin güneydoğusunda bulunur.”

“Afrikalılar kolaağacının kafein içeren meyvelerini eskiden uyuşturucu olarak çiğnerlerdi; Coca-Cola şirketi Amerikalıları ve bütün dünyayı ayartıp onlara başlangıçta bu meyvenin özünü içeren meşrubatı içirmeyi başarmadan çok önce.”

“Çoğu kez icat ihtiyacın anasıdır, ihtiyaç icadın değil.”

“Mutlu ailelerin hepsi birbirine benzer; mutsuz ailelerin mutsuzluğuysa kendine özgüdür.” Bu cümleyle Tolstoy şunu demek istiyor: Bir evliliğin mutlu bir evlilik olabilmesi için çeşitli bakımlardan iyi yürümesi gerekir: cinsel arzu uyandırma, para konularında anlaşabilme, çocuk terbiyesi, din, hısım akraba ilişkisi bakımından ve daha başka önemli bakımlardan. Bu temel konulardan birinde başarısızlık evliliğin sonu olabilir, o evlilik mutluluk için gerekli bütün öteki katkı maddelerine sahip olsa bile.”

“Birincisi, ortak ideoloji ya da din, birbiriyle akraba olmayan insanların birbirlerini öldürmeden bir arada yaşayabilmesi sorununu çözer -akrabalığa dayanmayan bir bağla onları birbirlerine bağlayarak. İkincisi, insanların başka insanlar adına hayatlarını feda etmeleri için kendi genetik öz çıkarları dışında gerekli güdüyü sağlar.”

“Bereketli Hilal de tarım, ‘‘temel bitkiler” diye adlandırılan (çünkü o bölgede belki de bütün dünyada tarımın temelinde onlar bulunur) sekiz bitkinin evcilleştirilmesiyle başladı. Bu sekiz temel bitki şunlardır: Tahıl olarak çiftsıralı buğday, teksıralı buğday, arpa; baklagillerden mercimek, bezelye, nohut, acı burçak; liflilerden keten bitkisi.”

Tüfek, Mikrop ve Çelik Arka Kapak Yazısı

“Neden Avrupalılar Amerika’yı keşfetti de Amerikalılar Avrupa’yı keşfetmedi?”

Bu basit sorunun ardında insanlığın MÖ 11.000’den günümüze tarihi gizli.

Fizyoloji profesörü Jared Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik’te, aklımıza gelmeyen, geldiğinde çocukça bulduğumuz soruların yanıtlarını araştırırken, tarımın başlamasından yazının bulunuşuna, dinlerin ortaya çıkışından imparatorlukların kuruluşuna, tarihin seyrini belirleyen pek çok önemli adımı ayrıntısıyla inceliyor.

 İnsan toplulukları arasındaki farklılıkların, eşitsizliklerin nedenlerini, temellerine inmeye çalışarak sorguluyor; günümüz dünyasını biçimlendiren etkenlerin izini sürüyor…

Biyoloji, jeoloji, arkeoloji, coğrafya gibi değişik bilim dallarından beslenen, “Batılı” koşullanmalardan arınmış, geleceği gösteren bir tarih kitabı.”

Tüfek, Mikrop ve Çelik Kitap Künyesi

Adı: Tüfek, Mikrop ve Çelik (İnsan Topluluklarının Yazgıları)

Orijinal adı: Guns, Germs And Steel – The Fates Of Human Societies

Yazar: Jared Diamond

Tür: Antropoloji-Etnoloji, Araştırma-İnceleme, Bilim-Teknoloji-Mühendislik, İnsan ve Toplum, Tarih

Basım: TÜBİTAK Yayınları · 2016